२२ फागुन, जनकपुरधाम । पहाडी जिल्लाहरुमा आज होली धुमधामका साथ मनाईदै छ । होलीको रमझम कतै चलिरहेको छ भने कतै मनाउने तयारी हुँदैछ । हिमाली तथा पहाडी जिल्लामा सोमबार होली मनाईदै छ । तराई मधेसमा भने भोली मंगलबार होली मनाइँदैछ । अझ, मिथिला क्षेत्रमा पर्सी अर्थात बुधबार मात्र होली मनाइने भएको छ ।
होलीलाई खुशी, सद्भाव तथा भाइचारा अभिवृद्धि गर्ने पर्वका रुपमा लिइन्छ तर यही पर्व मनाउने सन्दर्भमा सिङ्गो देश विभाजित जस्तो देखिन्छ । होलीलाई ‘फागु पूर्णिमा’ पनि भनिन्छ । फागुन शुक्ल पूर्णिमाका दिन मनाइने पर्व भएकाले यसलाई ‘फागु पूर्णिमा’ पनि भन्ने गरिएको हो ।
तर, तराई मधेसमा भने यसलाई ‘होली’ भनिन्छ । तराई क्षेत्रमा यो पर्व प्रतिपदाका दिन मनाउने गरिन्छ । पर्व एउटै भए पनि फरक फरक दिनमा किन मनाइन्छ होली भन्ने प्रश्न उठ्नु स्वाभाविक हो ।
वाचन प्रवीण पण्डित दीनबन्धु पोखरेल फरक–फरक दिनमा होली मनाइनुको कारण बुझ्नु अघि होली किन मनाउन थालियो भन्नेबारे बुझ्न जरुरी रहेको बताउँछन् ।
पौराणिक मान्यताअनुसार त्रेता युगमा हिरण्यकश्यपु नाम गरेका राक्षसका छोरा प्रह्लाद भगवान् विष्णुको भक्त रहेको र हिरण्यकश्यपुलाई यो कुरा मन नपरेपछि आफ्नी बहिनी होलिकामार्फत प्रह्लादलाई अग्निमा जलाएर मार्ने योजना बनाएका थिए । अग्निमा नजल्ने वरदान पाएकी होलिकाले प्रह्लादलाई आफ्नै काखमा राखेर अग्निकुण्डमा बस्ने योजना बनाइन् । तर, अग्निकुण्डमा बस्नासाथ होलिका जलेर मरेको तर प्रह्लाद सकुशल रहेको मान्यता छ । फागुन शुक्ल पूर्णिमाको रातमा राक्षसरुपी होलिका दहन भएको र सोही दिनको सम्झनास्वरुप फागुन पूर्णिमामा रङ खेलेर खुशी आदानप्रदान गर्ने परम्परा सुरु भएको पण्डित पोखरेलको भनाइ छ ।
यस्तै, फागुन शुक्ल पूर्णिमा कै दिन द्वापर युगमा भगवान कृष्णलाई मार्न भनेर कंशले राक्षसरुपी पुतनालाई पठाएको र पुतनाले मान रुप धारण गरेर कृष्णलाई स्तनपानमार्फत विष पिलाएर मार्न खोज्दा पुतना आफै गरेको पौराणिक मान्यता पनि रहेको उनले सुनाए । भारतको मथुरा क्षेत्रमा भएको सो घटनाको सम्झना र पुतना मारिएको खुशीयालीमा मथुरा र आसपासका क्षेत्रमा होली मनाउन थालिएको र यो परम्परा विस्तार हुँदै गएको उनको भनाइ छ ।
पण्डित पोखरेलका अनुसार पुतना पूर्णिमाको रात मारिएकी हुनाले त्यसको खुशी भोलिपल्ट मनाउनुपर्छ भनेर मथुरा लगायत भारतका अन्य क्षेत्रमा प्रतिपदाका दिन होली खेल्ने गरिएको हो । यो परम्परामा टेकेर तराई मधेसमा पनि प्रतिपदाका दिन होली खेल्ने गरिएको उनले बताए ।
उनले भने, ‘एउटा कालखण्डमा एउटा बुझाइ भयो । पूर्णिमाका दिन भएको कुराको उत्सव पूर्णिमामै मनाउनु पर्छ भन्ने एउटा पक्ष र पूर्णिमामा भएको घटनाको खुशीयाली भोलिपल्ट पो मनाउनुपर्छ भन्ने अर्को पक्षको मान्यताका कारण बेग्लाबेग्लै दिन होली मनाउन थालिएको हो ।’
त्यसो त, तराई मधेसमै पनि मिथिला क्षेत्रको आफ्नै संस्कृति र परम्परा छ । मिथिला संस्कृतिका जानकार डा. रामभरोस कापडी ‘भ्रमर’का अनुसार मिथिला क्षेत्रमा भने परिक्रमा यात्राका आधारमा होली मनाउने गरिन्छ । फागुन शुक्ल प्रतिपदाका दिनदेखि सुरु हुने १५ दिने परिक्रमा यात्रा पूर्णिमामा टुंगिन्छ ।
धनुषाको हनुमाननगरबाट सुरु हुने परिक्रमा यात्रा भारत बिहारको कल्याणेश्वर, महोत्तरीको मटिहानी, जलेश्वर, मडई, ध्रुवकुण्ड हुँदै कञ्चनवन पुग्दछ । कञ्चनवनमा परिक्रमावासीहरु एक आपसमा होली खेलेपछि औपचारिक रुपमा होलीको सुरुवात भएको मानिन्छ । यद्यपि अन्तगृह परिक्रमा गरेको भोलिपल्टमात्र विशेष रुपमा होली खेलिन्छ । धनुषाको पर्वता, धनुषाधाम, सतोषर, औरही, विशौल, कल्याणेश्वर हुँदै जनकपुरधाम पुगेर परिक्रमा यात्री रात्रीकालीन विश्राम गर्छन् । त्यसैको बिहान पल्ट फागुन पूर्णिमाका दिन परिक्रमा यात्रीले जनकपुरको अन्तगृह परिक्रमा पूरा गरेपछि भोलिपल्ट होली मनाइने उनले बताए ।
होली मनाउने धार्मिक र ऐतिहासिक जग एउटै भए पनि संस्कृति फरक रहेको डा. कापरको भनाइ छ । उनका अनुसार जकपुरधाममा मध्यमा परिक्रमा भनेको त्यतिबेलाको मिथिला राज्यको परिक्रमा हो भने अन्तगृह परिक्रमा भनेको दरवारको परिक्रमा हो ।
उनले भने, ‘मिथिलामा अन्तगृह परिक्रमा नभइ होली खेल्ने परम्परा छैन ।’ अन्तगृह परिक्रमा मंगलबारमात्र हुने भएको छ । त्यसैले यस वर्ष मिथिला क्षेत्रमा बुधबार मात्र होली खेलिने उनले बताए ।
पर्व एउटै भए पनि आ–आफ्नो क्षेत्रको आ–आफ्नै संस्कृति र मान्यता हुने भएकाले सोही अनुसार फरक तिथिमा होली मनाउने गरिएको उनको भनाइ छ ।
